‘गरीबी’ एक शाप

डॉ.प्रकाश लक्ष्मणराव डोंपले
[एम.कॉम., एल.एल.एम., नेट, पीएच.डी.]
श्री शिवाजी लॉ कॉलेज, कंधार
ता.-कंधार, जि.-नांदेड. 431714.

9860273778

प्रस्तावना:
गरीबी ही एक शाप आहे. मूलभूत गरजा भागवन्याएवढीही त्यांची ऐपत नसते. भारत नैसर्गिक स्त्रोतांच्या बाबतीत श्रीमंत आहे पण अर्ध्याहून अधिक लोक किमान जीवनमान जगण्यापासून वंचित आहेत. वास्तव हे आहे की दारिद्र्य निर्मूलनाचा नारा गेल्या पन्नास वर्षांपासून दिला जात असला तरी बेरोजगारीचा दर तितका कमी झालेला नाही. भारत प्रगतीकडे वाटचाल करणारा देश असला तरी इथल्या निरुपयोगी लोकांची संख्या कमी नाही. जे लोक बेरोजगार आहेत, बेरोजगारीत आयुष्य जगतात, ते लोक समाजातील वाईट गोष्टीशी संबंधित असतात. आणी जाणीवपूर्वक वेश्याव्यवसाय, गुन्हेगारी, जुगार अशा समाजांद्वारे उध्वस्त होण्याच्या धंद्यात स्वत: ला गुंतवित असतात. दारिद्र्य ही संकल्पना वेगवेगळ्या प्रकारे स्पष्ट करण्याचा एक प्रयत्न आहे. गरीबीलाच दारिद्र्य म्हणतात. ज्याच्याकडे पैसे नाही त्याला गरीब म्हटले जाते; दोघांचा अर्थ एकच आहे. म्हणजेच गरिबी हा पैशाच्या अभावाशी जोडला जातो. उपजिविका करण्यासाठी कोणाकडेही पैसा नाही, कारण अन्न, वस्त्र, निवारा या मूलभूत गरजा भागवण्यासाठी माणसाकडे पैसे पाहिजेत, जर ते नसतील तर त्याला पैशासाठी भीक मागावी लागेल. पैसे नसल्याने बर्‍याच जणांना एक वेळचे जेवणसुद्धा मिळत नाही. भारतात दारिद्र्यात जगणा-यांची संख्या, झोपायला छप्पर नसलेल्या लोकांची संख्या कमी नाही. ज्या लोकांकडे वस्त्र नाहीत त्यांची संख्या किती असेल याची कल्पना न केलेली बरी ! येथे गरिबीची संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे. म्हणजेच, कमीतकमी जगण्यासाठी मूलभूत प्राथमिक वस्तू व सेवांचा वापर करण्यासाठी, किमान खर्च दर्शविला जातो, ज्याला दारिद्रय रेषेखालील जीवन म्हणतात. मायकेल हॅरिंगटन यांनी गरीबीची व्याख्या केली आहे. ते म्हणतात, “गरिबी म्हणजे विशिष्ट समाजातील मूल्ये, विश्वास आणि पद्धती यांच्या अनुषंगाने अन्न, आरोग्य, निवारा, शिक्षण आणि करमणुकीपासून वंचितपणा.”

दारिद्र्याचे प्रकार:

विशेषता सापेक्ष दारिद्र्य आणी निरपेक्ष दारिद्र्य म्हणजे काय हे परिपूर्ण समजल्याशिवाय दारिद्र्य ही संकल्पना स्पष्टपणे समजत नाही.

सापेक्ष दारिद्र्य: – सापेक्ष दारिद्र्य ही संकल्पना आर्थिक असमानतेसारखीच आहे. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीची किंवा गटाची आर्थिक क्षमतेची तुलना इतर व्यक्ती किंवा गटाशी केली जाते तेव्हा त्याला सापेक्ष दारिद्र्य म्हणतात. एका गटाचे आर्थिक उत्पन्न जास्त आहे तर दुसरा गट कमी उत्पन्न गटातील व्यक्ती असेल तर त्याला गरीब मानले जाते. सापेक्ष दारिद्र्य संकल्पना आर्थिक असमानतेवर आधारित आहे. म्हणूनच अमेरिका, जपान, जर्मनी या आर्थिकदृष्ट्या संपन्न देशांच्या तुलनेत भारत, पाकिस्तान आणि बांगलादेश गरीब मानले जातात. जातीव्यवस्थेचा विचार केला तर या देशात वरिष्ठ समजल्या जाणा-या जातीचे लोक श्रीमंत आहेत आणि कनिष्ठ समजल्या जाणा-या जातीचे लोक गरीब आहेत. निश्चितच, याचा विचार केला पाहिजे की सापेक्ष दारिद्र्य ही संकल्पना गरीबीचे अचूक स्पष्टीकरण देण्यात अयशस्वी ठरली.

निरपेक्ष दारिद्र्य: – भारतात सापेक्ष दारिद्र्य ठळक स्वरूपात दिसून येते. सापेक्ष गरीबीमध्ये, एखादी व्यक्ती गरीब व्यक्ती आहे की नाही हे ठरविण्याचा प्रयत्न केला जात आहे, वेगवेगळ्या व्यक्ती किंवा भिन्न गटांमधील उत्पन्नाची तुलना करण्याऐवजी. माणूस म्हणून जगण्यासाठी कोणत्याही मनुष्याला कमीतकमी एक जगण्याची पातळी असते. जर या प्रकारची पातळी गाठली नाही तर त्या व्यक्तीस गरीब मानले जाते. येथे, सापेक्ष गरीबीत जीवन जगणे हे किमान जीवनमान अजिबात नाही. अन्न, वस्त्र आणि निवारा या बाबीची व्यवस्था झाली की एखाद्याचे दारिद्र्य संपुष्टात येते असे म्हणू शकत नाही. अन्न, कपडे आणि निवारा या मूलभूत गरजा व्यतिरिक्त अजून काही महत्वाच्या गरजा आहेत. जर एखाद्या माणसाने ती पुर्तता केली नसेल तर त्याला दरिद्रीच म्हणतात. मुख्यतः पाणी, आरोग्य, शिक्षण, करमणूक या अनेक गरजा गरिबीशी निगडित असल्याने जीवनाशी जोडल्या गेल्या. म्हणजेच, भारतातील निरपेक्ष दारिद्र्य दर खूपच जास्त आहे हे नाकारता येत नाही.

दारिद्र्याचे निर्देशांक: दारिद्र्य म्हणजे काय हे जरी आपल्याला माहित असले तरी दारिद्र्याची किमान पातळी केली जाते यासाठी दारिद्र्याचे काही निर्देशांक आहेत.
१) उष्मांक – कॅलरी: – भाकरी शिवाय कोणीही जगू शकत नाही. भाकरीसाठी अन्न लागते. तर, एखाद्या व्यक्तीला दररोजच्या जीवनात किती अन्न मिळते हे दारिद्र्याने निर्धारित केले जाते. भारताची एकूण भौगोलिक परिस्थिती आणि हवामानाचा विचार करता प्रत्येक व्यक्तीला कमीतकमी २२५० कॅलरीज आवश्यक असतात.
२) दरडोई उत्पन्न: – ज्या माणसात मूलभूत गरजा पुरविण्याची क्षमता आहे तो निदान चांगल्या प्रकारे जगू शकतो. परंतु भारतात, बरेच लोक या प्रकारचे उत्पन्न मिळविण्यास असमर्थ आहेत म्हणून दारिद्र्य रेषेखाली जीवन जगत आहेत.
३) अन्नधान्य उपभोग प्रमाण: – प्रत्येक व्यक्तीच्या पोटाला अन्न पाहिजे. जर त्यांना ते मिळाले नाही तर अशी व्यक्ती गरीब असते. भारतात अशा लोकांची कमतरता नाही. बर्‍याच लोकांना

पोटभर अन्न ही मिळत नाही. त्यांच्याकडे सुविधा उपलब्ध नसल्यामुळे ते निराश आयुष्यात जगत आहेत.
४) दरडोई खर्च: – पोटाला अन्न मिळते म्हणजे त्याला सर्व काही मिळाले आहे असे नाही. माणसाला ज्याप्रमाणे भाकरीसाठी खर्च करावे लागते, त्याचप्रमाणे कापड आणि निवारा यासाठी देखील ख़र्च करावा लागतो. इतकेच नव्हे तर मूलभूत गरजा सोबतच दुय्यम गरजा भागविण्यासाठीही संघर्ष करावा लागतो. ज्यांच्याकडे संघर्ष करण्यासाठीही आवश्यक ते पैसे खर्च करण्याची क्षमता नाही त्याला गरीब म्हणतो. गरिबी हे एक प्रकारचे दुष्टचक्र आहे. गरीब असणे ही एखाद्या व्यक्तीची शोकांतिका आहे. जे लोक गरीबीत राहतात त्यांचे जीवनमान खूपच निकृष्ट असते. ते मुलांना शिक्षण देण्यात आणि त्यांच्या किमान गरजा पूर्ण करण्यात अक्षम आहेत.
जन्माला आलेली व्यक्ती गरीबीत वाढते आणि गरीबीतच मरत आहे. त्यांना गरीबीमुळे पुरेसे पोषक, प्रथिने आणि कॅलरीज मिळत नसल्यामुळे त्यांच्या आरोग्याची हेळसांड होते. म्हणून कोणत्याही प्रकारच्या कामासाठी पैसे कमावण्यात असमर्थ असतात, त्याचा परिणाम प्रामुख्याने दरडोई उत्पन्न कमी, राष्ट्रीय उत्पन्न कमी होण्यावर होतो. एवढेच नव्हे तर गरीबी ही कुटुंबातील सदस्यावर अवलंबून आहे. जर कुटुंबात काही ऐतख़ाऊ लोक असतील तर ते गरीबीत जीवन जगतात. आणी कुटुंबातील सर्व सदस्य काम करण्यास सक्षम आहेत, परंतु त्यांना जर काम मिळाले नाही तरी कुटुंबावर गरीब राहण्याची वेळ येते. जर काम करणारे सदस्य कुटुंबात असतील आणि त्यांना पुरेसा रोजगार मिळत नसेल तर या प्रकारचे कुटुंब दारिद्र्य संकल्पनेत समाविष्ट होत असते. जर कुटुंबात १६ वर्षांखालील मुलांची संख्या आणि ६० वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या व्यक्तींची संख्या जास्त असेल आणि कमावत्या व्यक्ती कमी असतील तर कुटुंब गरीब मानले जाईल.

दारिद्र्याचे स्वरूप:

भारतातील दारिद्र्याच्या एकूण स्वरूपाचे आणि परिस्थितीचे स्पष्टीकरण देताना डॉ. दांडेकर आणि डॉ. रथ, वित्त आयोग, जागतिक बँक इ. चा निष्कर्ष असा आहे की १९९२ मध्ये २६.०९ कोटी ग्रामीण आणि ८.६ कोटी शहरी म्हणजे एकुण लोकसंख्येपैकी ३५.०५ लोक दारिद्र्य रेषेखाली होते. हे प्रमाण शेकडा ४०.०७ इतके आहे. ते जगातील एकूण औद्योगिक उत्पादनांमध्ये भारताचा क्रमांक १९ वा आहे आणि जर आपण एकूण राष्ट्रीय उत्पन्नाचा विचार केला तर हाच क्रमांक बारावा आहे. म्हणजे एवढी सर्व अनुकूलता असून सुद्धा भारतातील दारिद्र्य दर सुमारे चाळीस टक्क्याच्या वर आहे. भारतातील हे दारिद्र्य भयानक आहे. देशाच्या प्रत्येक भागात, खेड्यापाड्यांमध्ये आणि शहरांमध्ये दारिद्र्य शिगेला पोचले आहे.

गरीबीने त्रस्त असलेल्या सुमारे चाळीस कोटी लोकांपैकी, पाच ते सहा कोटी व्यक्ती अनाथ आहेत. या अनाथात अपंग , आजारी, वृद्ध, बेवारस व्यक्ति यांना समाविष्ट केले आहे. भारतातील ७० % लोक शेती व्यवसायात व्यस्त असले तरी ७० % ग्रामीण भागातील

लोकांकडे जमीन नाही. उर्वरित ३० % लोक थेट शेती करतात, त्यांच्यापैकी ४४ % लोकांकडे एक एकर आहे. ३३.८ % लोकांकडे १.५ एकर, १६.८ % लोकांकडे ६ ते १५ एकर, ५ % लोकांकडे १६ ते ५० एकर, ० ते ४ % लोकांकडे एकरापेक्षा जास्त मालकीचे होते. यात प्रामुख्याने भूमिहीन शेतमजूरांचा समावेश आहे. यापैकी जवळपास ३/४ शेतमजुर सुगिच्या दिवसात काम करतात नंतर बेरोजगार राहतात. उर्वरित १/४ मजूर वर्षभर मुख्यतः कोणत्याही एका फार्मवर सालगडी किंवा महीनेवारी काम करतात. ग्रामीण भागातील गरीब लोक प्रामुख्याने शेतीवर अवलंबून आहेत.
भारतीय अर्थव्यवस्था लक्षात घेता इथल्या लोकांमध्ये मोठी आर्थिक असमानता आहे. देशाच्या एकूण उत्पन्नापैकी, ७ % उत्पन्न हे २० % तळागाळाच्या लोकांना वाटले जाते. याउलट, २० % लोकांना उच्च मानले जाते, त्यांच्या वाट्याला ५० % पेक्षा जास्त मिळते. ही असमानता सतत वाढत आहे. सतत वाढती लोकसंख्या आणि खेड्यातून शहरात जाणारे प्रचंड स्थलांतर, एका वेळी लोकसंख्या नियंत्रित करण्यात अपयशी ठरणे, परकीय कर्ज वाढणे आणि इतर अनेक कारणांमुळे भारतातील दारिद्र्य अधिकच तीव्र झाले आहे.

गरीबीची कारणे:

गरीबीची कारणे वेगवेगळ्या दृष्टीकोनातून पाहिली जातात. याचे कारण काय आहे ? ती कोणी तयार केली आहेत ? आणि त्याचे विनाकारण दुष्परिणाम भोगावे लागत आहेत असे जर कोणाला वाटत असेल तर गरीबीला पापाशी जोडण्याचा प्रयत्न केला जातो. मागील जन्माच्या पापाच्या प्रायश्चितेशिवाय, पुढील जन्मी सुख मिळणार नाही. जर या देशात कोणतीही व्यक्ती मोक्ष इच्छित असेल तर चांगले जीवन जगण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे, म्हणजेच, दैवाचे दुर्बल कारण कारणीभूत आहे असे सांगत असले तरी त्याच्या गरीबीचे खरे कारण त्याच्या कर्तव्याशी संबंधित आहे. त्यांचा आळशीपणा आणि बेजबाबदार वागणूक त्याच्या गरीबीत भर घालते. गरिबीची अनेक कारणे आहेत.

१) वैयक्तिक: – अनेक विचारवंतांना असे वाटते की दारिद्र्याचे कारण वैयक्तिक आहे. ‘माणसाची संपत्ती आणि गरीबी ही त्याच्या कर्तव्यावर अवलंबून असते. तुम्हाला पुढे यायचे असेल तर स्पर्धा करावी लागेल. जर या स्पर्धेत उतरले नाही तर माणूस गरीबीत पडून राहतो. जे लोक सशक्त, कार्यक्षम निर्णय घेतात ते लोक नेहमीच पुढे जात असतात. उलट ज्यांच्यात जीद्द, चिकाटीचा अभाव असतो इत्यादी निष्क्रिय लोक नेहमी मागे पडतात.
२) सामाजिक: – कोणत्याही समाजाची स्वतःची रचना आणि व्यवस्था असते आणी त्यांची काही नियम, मूल्ये असतात. अशा समाजात काही सामाजिक संस्था आणि अर्थव्यवस्था एका विशिष्ट मार्गाने पुढे जात आहेत. याचा परिणाम शिक्षणावर किंवा लोकांच्या कामगिरीवर होऊ शकतो. फक्त या माध्यमातून बेरोजगारी, सामाजिक विघटन करणारे प्रश्न, सामाजिक असमानता यासारख्या समस्या पुढे येत आहेत. अशा परिस्थितीत सामाजिक बदल अपेक्षेप्रमाणे झाला नाही.

ही एक जीवनपध्दती, एक प्रकारची संस्कृती आहे. कारण गरीबी वर्गात सामील असलेल्या लोकांचा इतरापेक्षा काही मूल्य जोडले गेले आहेत. ते कमी करण्याचे प्रयत्न असले तरी त्यांची संस्कृती आड येत असते. त्याचे स्वतःचे जे एक दारिद्र्यावरील तत्वज्ञान आहे, ते आर्थिक प्रगतीला विरोध करते. म्हणूनच ते लोक अगदी दारिद्र्यातच समाधानी असतात.
४) वाढती लोकसंख्या: – भारतातील लोकसंख्या काहीही केले तरी ती वाढतच जाते. लोकसंख्या वाढीच्या तुलनेत दरडोई उत्पन्नही वाढायला हवे होते . परंतु तसे झाले नाही, त्यामुळे गरिबी निरंतर वाढतच आहे. म्हणून अन्न, वस्त्र, निवारा यासारख्या मूलभूत सुविधांपासून कोट्यावधी लोक दूर आहेत.
५) बेरोजगारी व अर्ध बेरोजगारी: – लोकसंख्या वाढत असून त्या तुलनेत देशाचा आर्थिक विकास झालेला नाही, म्हणून लाखो लोकांना बेरोजगारी व अर्ध बेरोजगारीच्या समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे. काही पंचवार्षिक योजनांचे आकडेवारी दर्शविते की बेरोजगारीच्या कालावधीत इतर कोणतेही साधन उपलब्ध नसताना बेकारी वाढत आहे. म्हणजे याचा अर्थ १९९० मधे २.८० कोटी लोक बेकार होते. हा आकडा २००२ पर्यंत १० कोटी ६० लाखांपर्यंत पोहोचेल असा अंदाज आहे, म्हणजेच दहा ते बारा वर्षांच्या कालावधीत बेरोजगारीची संख्या जवळपास पाच पट वाढली आहे. वास्तविक, जागतिक बँकेचे माजी अध्यक्ष रॉबर्ट मॅकनमारा असा विश्वास आहे की बेरोजगारी गरिबीला कारणीभूत आहे.
६) संपत्ती आणि उत्पन्नाच्या वाटपामध्ये असमानता: – भारताची एकंदर सामाजिक व्यवस्था अशी आहे की प्राचीन काळापासून संपत्ती आणि उत्पन्नाच्या वितरणामध्ये मोठी तफावत आहे. खरं तर, राष्ट्रीय उत्पन्नाचा एक मोठा भाग पाच ते दहा लोकांच्या वाट्याला येतो. खाजगी मालमत्ता अधिकारांमुळे संपत्तीचे विकेंद्रीकरण काही निवडक लोकांमधे होत असल्यामुळे ते अधिकाधिक श्रीमंत होत आहेत, ज्यांच्याकडे संपत्तीची मालकी नाही ते अधिकाधिक गरीब होत आहेत.

७) देशाचा अपुरा विकास – आर्थिक विकासाची गती ही भारतातील दारिद्रय़ातील एक प्रमुख कारण मानली जाते. कारण भारताचे उत्पन्न इतर विकसित देशांच्या तुलनेत कमी आहे. देशाच्या आर्थिक विकासाला चालना देण्यासाठी १९५०-५१ पासून ही योजना स्वीकारली गेली आहे. आर्थिक विकास आणि खर्चाचे नियोजन असूनही या देशातील दारिद्र्य कमी झाले नाही. भारताच्या ग्रामीण भागात कोणताही आर्थिक विकास झालेला नाही. जरी देशाच्या फक्त एका छोट्या भागात शेतीत उत्पादन वाढले असले तरी सर्वत्र बोंबाबोंब आहे. कृषी आणि लघुउद्योगांच्या विकासामध्ये भांडवल गुंतवणूक नसल्यामुळे ग्रामीण भागातील दारिद्र्य वाढू लागले आहे.

८) हरित क्रांती: – हरित क्रांतीमुळे दारिद्र्य कमी होईल असे वाटले. पण परिणाम उलटा झाला आहे. कारण हरितक्रांतीमुळे शेतीचे यांत्रिकीकरण वाढल्यामुळे याचा परिणाम

शेतमजुरांवर झाला आहे. ग्रामीण भागात शेतीव्यतिरिक्त कोणताही व्यवसाय नसल्याने शेतीवर अवलंबून असणा-या लोकांवर बेरोजगारीचे संकट आले आहे. हरित क्रांतीचा खरा फायदा श्रीमंत शेतकर्‍यांना झाला असला तरी शेती मजूर आणि शेती व्यवसाय करणारे शेतीवर अवलंबून असलेल्या लोकांवर आर्थिक संकट कोसळले म्हणून हे सर्व लोक दारिद्र्यात जगत आहेत.

निष्कर्ष:

संपूर्णपणे गरिबी निर्मूलनासाठी बरेच प्रयोग केले जात असले तरी गरिबांचे प्रमाण सातत्याने वाढत आहे. खरं तर, बेरोजगारी आणि दारिद्र्य हे एकमेकांशी जवळून जोडले गेले आहेत, कारण एकाचा परिणाम दुसर्‍यावर होतो. ज्या घरात अठराविश्व दारिद्र्य आहे अशा घरात त्यांना एक वेळचे जेवण सुद्धा मिळत नाही. कारण गरीबी आणि दारिद्र्य त्यांच्यासाठी शाप आहे. कधीकधी, पालक आपल्या मुलांना कामाला पाठवतात. ज्यामुळे बालगुन्हेगारीची समस्या निर्माण झाली आहे. जे पालक आपल्या मुलांना पोटाच्या समस्या सोडविण्यासाठी पुरेसे जेवण देऊ शकत नाहीत, अन्न आणि कपडे देत नाही, कामासाठी हात मजबूत आहेत; पण करण्यासाठी कामच नाही.

एखादा मिळवण्याचा प्रयत्न करुन देखील काम मिळत नाही आणि जर एखादे काम मिळालेच तर मोबदला खूपच कमी मिळतो. एकटयाच्या अल्पशा मजूरीत स्वःताचा चरितार्थ चालवणे जेथे अशक्य आहे अशा ठिकाणी बालमजुरीची समस्या सोडवणे कसे शक्य होईल? या बेरोजगारीमुळे आणि दारिद्र्यामुळे सर्वच कुटुंबांची दुर्दशा होते आणि मुलांच्या मूलभूत गरजा देखील पूर्ण करु शकत नाही. मग पालक मुलांना पाहिजे ते देऊ शकत नाहीत हौस-मौज तर दूरच ! दारिद्र्यामुळे मुलांना योग्य वळण लागण्याच्या या अवस्थेतच ही मुले हवे ते मिळवण्यासाठी व पोटाची खळगी भरण्यासाठी गुन्हेगारीकडे वळतात.

संदर्भ:
१) भारताच्या विघटनात्मक समस्या, डॉ. दा.धों. काचोळे,
२) गुन्हा – समाजशास्त्र, डॉ. दा.धों. काचोळे,
३) भारतीय समाज, प्रा.सौ.विद्या दिपक दिवटे,
४) पारंपारिक आणी आधुनिक भारत, प्रा.सौ.सुधाताई काळदाते
५) द क्राइम प्रोब्लेम, रेक्लेस वाल्टर
६) अ बुक आफ रीडिंग जूवनायल वेग्रन्सी, श्रीवास्तव